Ortografia: użycie łącznika - wybrane zagadnienia

Dla przypomnienia: od czasu do czasu pojawiają się tutaj wpisy ortograficzne, bo mam nadzieję, że ta seria może pomóc osobom nieświadomym pewnych reguł. W końcu jeśli pisać bloga  - to poprawnie ;)

Dziś zaglądamy do Wielkiego Słownika Języka Polskiego PWN w celu zapoznania się z niektórymi regułami dotyczącymi użycia łącznika. Wiele rzeczy z tego działu umiemy instynktownie poprawnie zastosować, dlatego wybrałam tylko te zagadnienia, które czasem mogą wprawiać w konsternację lub, po prostu, w ramach ciekawostki.

Zacznijmy od tego, że "w języku polskim wszystkie przedrostki — rodzime i obce — pisze się łącznie z wyrazami pospolitymi" (klik), np. anormalny, antykoncepcja, arcybiskup, eksmąż, ekstraklasa, hiperdźwiękowy, maksispódnica, midispódnica, minirecenzja, okołoziemski, ponadczasowy, postkomunistyczny, pseudoartysta, ultrakrótki, napigmentowany (znacznie więcej przykładów pod podanym linkiem).

"UWAGA: Należy odróżnić przedrostek około- (= wokół czegoś, w pobliżu czegoś, dotyczący czegoś), pisany z drugim członem wyrazu zawsze łącznie, np. okołorównikowy, od partykuły około (= mniej więcej, w przybliżeniu), pisanej z następującym po niej przymiotnikiem lub przysłówkiem rozdzielnie, np. około godzinny postój, około dwuipółgodzinny wykład, ceny paliwa wzrosły około trzykrotnie." (klik)

ALE, jest kilka wyjątków od powyższej reguły:

1.

"PISOWNIA WYRAZÓW TYPU pseudo-Polak, eks-Amerykanin

[183] Wymienione w tytule przedrostki pisze się zawsze łącznie z rzeczownikami i przymiotnikami, które nie są nazwami własnymi. W wypadku połączenia tych przedrostków z nazwami własnymi: nazwiskami, nazwami członków narodów, nazwami państw itp., czyli wyrazami pisanymi wielką literą, po tych przedrostkach stosuje się łącznik, np.

arcy-Europejczyk, eks-Amerykanin (= były Amerykanin), post-Jugosławia, pseudo-Polak, super-Polak, ultra-Murzyn." (klik)

2.

"PISOWNIA POŁĄCZEŃ WYRAZOWYCH Z CZŁONAMI niby-, quasi-

[188] W połączeniach tych stosuje się łącznik, np.

niby-Amerykanin, niby-artysta, niby-człowiek, niby-Francuz, niby-gotyk, niby-ludowy, niby-orientalny, niby-romantycznie, quasi-deficyt, quasi-nauka, quasi-opiekun, quasi-Polak, quasi-umysłowy.

UWAGA 1: Niby w terminach przyrodniczych pisze się łącznie, np. nibybłona, nibyjagoda, nibykłos, nibyliść, nibynóżki, nibytorebka, podobnie jak w terminie astronomicznym nibygwiazda.

UWAGA 2: Należy odróżnić cząstkę niby-, pisaną z łącznikiem, wskazującą na pozory bycia kimś lub czymś innym, np. niby-demokratyczny (= pozornie demokratyczny) — od przyimka niby (pisanego rozłącznie), występującego w funkcji porównawczej: miękki niby gąbka, postać niby nieznajoma, ale głos nieobcy." (klik)

Coś, co dla większości jest oczywiste, ale widywałam na blogach błędy z tej kategorii:

"PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU biało-czerwony

[186] Przymiotniki złożone z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo piszemy zawsze z łącznikiem. Wyznacznikiem formalnym może tu być spójnik i, który podstawiamy zamiast łącznika. Np. flaga biało-czerwona (biała i czerwona), Akademia Górniczo-Hutnicza (górnicza i hutnicza), kraj przemysłowo-rolniczy (przemysłowy i rolniczy). Tak samo z łącznikiem piszemy przymiotniki złożone z więcej niż dwóch członów równorzędnych, np. biało-czerwono-niebieski (= i biały, i czerwony, i niebieski), słownik polsko-francusko-hiszpańsko-włoski, a także przymiotniki trójczłonowe, w których dwa pierwsze człony są bliższym określeniem trzeciego, np. staro-cerkiewno-słowiański (= starocerkiewna gałąź języków słowiańskich), północno-wschodnio-polski (= dotyczący Polski północno-wschodniej)." (klik)

" INNE PRZYKŁADY PISOWNI Z ŁĄCZNIKIEM

Ponadto stosuje się łącznik:

[189] 53.1.1. W parach wyrazów podobnie brzmiących występujących zawsze razem, mających charakter zestawień równorzędnych np.

czary-mary, esy-floresy, gadu-gadu, hokus-pokus, kogel-mogel, koszałki-opałki, łapu-capu, pif-paf!, rach-ciach, raz-dwa (=szybko), stuku-puku, szuru-buru.

53.1.2. W parach wyrazów mających charakter tautologii, np. aby-aby, ani-ani, baba-jaga, baba-jędza, tuż-tuż. (klik)

[190] 53.2. W wyrażeniach, w których występuje dwukrotnie przymiotnik złożony, różniący się tylko pierwszym członem, np.

mało- i średniorolny, jedno- i dwutygodniowe wczasy, krótko- i długoterminowy kredyt. (klik)

[191] 53.3. W wyrazach złożonych z liczbą lub literą w pierwszej części, np.

3-majowy, 10-złotowy, XX-lecie, 20-lecie, 80-letni;

n-liniowy, x-procentowy, po raz n-ty. (klik)

[192] 53.4. W przeciwstawieniach logicznych, w których człon drugi jest pisany wielką literą, np.

nie-Polak, nie-Turek, nie-Molierowska (komedia), nie-Szekspirowski (dramat) (klik)

[193] 53.5. Dla zaznaczenia granicy między podstawą słowotwórczą i przyrostkiem w wyrazach utworzonych od skrótowców, np.

PTTK-owski, PSL-owiec (ale: petetekowski, peeselowiec),

oraz przed końcówką fleksyjną w odmiennych skrótowcach, np.

PWN-u, PWN-owi, PWN-em, PWN-ie. (klik)

[195] 53.7. W wyrazach złożonych z liczebnika pół i rzeczownika, który jest nazwą własną:

pół-Polka, pół-Meksykanin,

ale: pół Polka, pół Francuzka, np. Moja sąsiadka jest pół Polką, pół Francuzką (= w połowie Polką, w połowie Francuzką). (klik)"