Interpunkcja: przecinek część 1

Przecinek jest jednym z najbardziej problematycznych znaków przestankowych. Dlaczego? Ponieważ musimy pamiętać mnóstwo zasad dotyczących jego stosowania. Zasad jest mnogość, dlatego też mnogość tekstów publikowanych w sieci zawiera interpunkcyjne błędy... Czasem więc warto zajrzeć do słownika, co dziś uczynimy (Wielki Słownik Języka Polskiego PWN).

PS. Mimo że na studiach spełniłam wiele godzin wczytując się w te zasady, nigdy do końca ich nie opanowałam... Staram się pisać poprawnie, ale nikt nie jest nieomylny.

O wtrąceniach:

 "90.1. Przecinek — najczęściej używany znak rozdzielający — może wystąpić pojedynczo lub podwójnie.

Przecinek podwójny służy do wydzielania wyrazu lub grupy wyrazów w obrębie wypowiedzenia, np.

Lało wtedy, pamiętam, jak z cebra.

(M. Dąbrowska)

Było to, jeśli się nie mylę, przed miesiącem." (klik)

"90.2. Zamiast przecinków w takim wypadku można użyć myślników lub nawiasu. Należy jednak pamiętać, że:

a) myślniki oznaczają wydzielenie mocniejsze niż przecinki, a słabsze niż nawiasy;

b) nawias oznacza wydzielenie najsilniejsze.

Zasadniczo jednak przecinków używamy pojedynczo do oddzielania części wypowiedzenia. W tym wypadku należy stosować zasady wymienione i scharakteryzowane poniżej." (klik)

 

 

 

Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi:

"90.A.1. Zdanie podrzędne (określające) zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania nadrzędnego bez względu na kolejność tych zdań, np.

Słowacki w okresie mistycznym wyznawał, że pisze tylko to, co mu aniołowie dyktują.

(J. Parandowski)

Myślę, że czeka nas jeszcze w przyszłości zasadnicza dyskusja o kryteriach, które rządzą doborem materiału literackiego wprowadzanego w pole edukacji, chociaż można powiedzieć, że dyskusja taka toczy się permanentnie, ponieważ niewiele jest rzeczy w szkole wzbudzających większe emocje niż lista lektur szkolnych.

(J. Sławiński)

 

a) Zdanie podrzędne wplecione w zdanie nadrzędne musi być wydzielone przecinkami z obu stron — bez względu na typ spójnika następującego po owym zdaniu podrzędnym:

Po wschodzie słońca, gdy niebo trochę się wypogodziło, wypłynęli na jezioro.

Pójdę na pocztę, która jest za rogiem, i wyślę list.

Zabierzemy ze sobą Anię, która tu jest, albo poczekamy na Jolę.

 

b) Zasada ta dotyczy również równoważników zdań:

Mnie już nic nie ulży, a wino najmniej.

(K. Makuszyński)

Późno, bo dopiero po trzech miesiącach, przyszedł pierwszy list.

Gertruda, zakasawszy rękawy, wlewała do wody wywar zielony z igieł świerkowych i rumianku.

(J. Iwaszkiewicz)" (klik)

"90.A.2. Zdanie podrzędne jest zwykle wprowadzane przez jeden z następujących wyrazów (spójników, zaimków lub partykuł):

aby, acz, aczkolwiek, albowiem, azali, aż, ażeby;

bo, boć, bowiem, by, byle, byleby;

chociaż, chociażby, choć, choćby, chybaby, chyba że, chyba żeby, co, cokolwiek, czy, czyj;

dlaczego, dlatego, dlatego że, dokąd, dokądkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopóki;

gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek;

ile, ilekolwiek, ilekroć, ile razy, ile że, im, iż, iżby;

jak, jakby, jak gdyby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako że, jakżeby, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby;

kędy, kiedy, kiedykolwiek, kiedyż, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, którędy, który;

ledwie, ledwo;

mimo iż, mimo że;

na co, niech, nim;

odkąd, o ile;

po co, po czym, podczas gdy, pomimo iż, pomimo że, ponieważ, póki, przy czym;

skąd, skądkolwiek, skoro;

tak jak, tylko że, tym bardziej że;

w miarę jak, wprzód nim, w razie gdyby;

za co, zaledwie, zanim, zwłaszcza gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że;

że, że aż, żeby.

 

UWAGA 1: Należy jednak pamiętać o niestawianiu przecinka w utartych zwrotach i frazeologizmach, które często są wprowadzane przez jeden z wymienionych powyżej spójników. Do najczęściej spotykanych tego typu konstrukcji należą następujące połączenia — traktowane nie jako zdania podrzędne, lecz jako pojedyncze okoliczniki:

jak z bicza trzasł, kto wie co, leżeć jak ulał, nie wiadomo kiedy, nie wiedzieć po co, po raz nie wiem który, uciec gdzie pieprz rośnie, wiedzieć co w trawie piszczy.

Należałoby tym samym odróżniać wypowiedzenia strukturalnie identyczne, które nabierają zróżnicowanego znaczenia jedynie przez zastosowanie lub pominięcie przecinka, np.

Kto wie co by się wtedy z nim stało. (= Nikt nie wie, co by się wtedy z nim stało),

ale: Kto wie, co by się wtedy z nim stało? (= Który z was wie, co by się wtedy z nim stało?),

Nie wiadomo kiedy zrobiła się z niej kolubryna. (= Niepostrzeżenie zrobiła się z niej kolubryna),

ale: Nie wiadomo, kiedy zrobiła się z niej kolubryna. (= Nie jest jasne, kiedy zrobiła się z niej kolubryna).

 

UWAGA 2: Przecinek należy również pominąć przed zaimkami względnymi wprowadzającymi takie pozorne zdania podrzędne, które nie są rozwijane, np.

Nie dostał kolacji i nie miał pojęcia dlaczego.

Postanowił kupić mieszkanie, lecz nie wiedział kiedy.

Wiadomo co. – ale: Wiadomo, co wolno.

Wiemy kto. – ale: Wiemy, kto to.

Nie wiem jak. – ale: Nie wiem, jak dalej." (klik)

"90.B.1. Nie rozdziela się przecinkiem połączeń partykuł, spójników i przysłówków ze spójnikami, np. chyba że, chyba żeby, ile że, jak gdyby, jako że, mimo że, pomimo to, pomimo że, tylko że, tym bardziej że, właśnie gdy, właśnie jak, właśnie kiedy, podczas gdy, zwłaszcza gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że. Przecinek należy postawić przed całym wyrażeniem (jest to tzw. cofanie przecinka). Przykłady:

Nie chciał się położyć, pomimo że był śpiący.

Napiszę na pewno, chyba żebym zapomniał." (klik)

"90.B.2. Połączenia przysłówków, zaimków lub wyrażeń przyimkowych ze spójnikami oddzielamy przecinkiem wówczas, gdy na przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe pada akcent zdaniowy; mówiąc, wyróżnimy te wyrazy za pomocą akcentu, a w miejscu przecinka zrobimy pauzę oddechową, np.

Powinieneś postępować tak, aby nikogo nie skrzywdzić.

Wzbogacił się wówczas, gdy odziedziczył duży spadek.

Cenię go tym bardziej, że jest człowiekiem wspaniałomyślnym.

Zanieś tę książkę tam, skąd ją przyniosłeś.

W powyższych przykładach przysłówki, zaimki lub wyrażenia przyimkowe pełnią funkcję okoliczników w zdaniach głównych. Używając odpowiednich okoliczników, podkreślamy czas (wówczas), sposób (tak), stopień (tym bardziej) oraz miejsce (tam). Wyrażenia o identycznej lub podobnej budowie występują również w funkcji spójników zestawionych; w takich wypadkach należą one do zdania podrzędnego, a przecinek stawiamy przed nimi:

Powinieneś postępować szlachetnie, tak aby nikogo nie skrzywdzić.

Wzbogacił się, wówczas gdy odziedziczył duży spadek.

Zanieś tę książkę, tam skąd ją przyniosłeś.

Jeśli jednak pierwszy człon takiego połączenia poprzedzony jest dodatkowym określeniem typu: dopiero, właśnie, przecinek stawiamy między jego składnikami:

Zadzwonię do ciebie dopiero wtedy, gdy skończę rozmowę z interesantem.

Zanieś tę książkę właśnie tam, skąd ją przyniosłeś.

Najczęściej spotykanymi połączeniami tego typu są: dlatego iż, dlatego że, dopiero gdy, podobnie jak, potem gdy, tak aby, tak by, tak iż, tak jak, tak jakby, tak że, tak żeby, taki jak, taki sam jak, tam gdzie, tam skąd, ten sam co, teraz gdy, to co, tym bardziej iż, tym bardziej że, w miarę jak, wprzód nim, wtedy gdy, z chwilą gdy." (klik)

"90.B.3. Nie rozdziela się dwóch sąsiadujących spójników, spójnika i zaimka względnego, zaimka względnego i spójnika, typu a choć, a gdy, a jeśli, a kiedy, a mianowicie, a ponieważ, a więc, a że, i choć, który jeśli, że aby, że gdy, że jeśli, np.

Często chadzał na spacery, a gdy się zmęczył, siadał zawsze na tej samej ławce.

Opowiadał wszystkim, że gdy wygra dużo pieniędzy, rozda je ubogim.

Przyrzekł mi, że jeśli będzie trzeba, zawsze mi pomoże.

Zdania tego typu możemy jednak wydzielić dwoma przecinkami lub dwoma myślnikami, gdy chcemy podkreślić, że są zdaniami wtrąconymi:

Wrócił z zagranicy i, choć potrzebował odpoczynku, rzucił się w wir codziennych zajęć.

Opowiadał wszystkim, że — gdy wygra dużo pieniędzy — rozda je ubogim." (klik)

"90.B.4. Imiesłów zakończony na -ąc, -łszy, -wszy — bez względu na to, jak interpretujemy jego funkcję w zdaniu — w zasadzie oddziela się przecinkiem wraz z ewentualnymi jego określeniami od poprzedzającej go lub następującej po nim reszty zdania lub wydziela się go przecinkami, jeśli jest wtrącony w zdanie (por. Aneks I – Interpunkcja):

Patrząc z bliska na telewizor, męczysz wzrok.

Wlókł się, kulejąc, brzegiem lasu.

Obudziwszy się, o niczym już nie pamiętał.

Przeskoczywszy rów, znalazł się już na swoim polu.

Uczniowie, słuchając napomnień, spoglądali na siebie z zakłopotaniem.

Dzięki temu, robiąc nadal swoje, nikomu się nie narażali.

UWAGA: W odniesieniu do imiesłowu wyjąwszy (= oprócz) jednak przecinek się pomija: Wyjąwszy słodycze nie miał żadnych słabości.

 

a) Przecinka nie stawia się pomiędzy zwrotem imiesłowowym a bezpośrednio poprzedzającym go spójnikiem (np. i, a, iż, że) lub zaimkiem względnym (np. jaki, który, co):

Nie spodziewał się, że napisawszy bardzo dobry artykuł, będzie go musiał jeszcze poprawiać.

Gonzalo pędem biegł z obawy, żeby tamci jemu w tłumie nie zginęli, i odnalazłszy ich, mnie znaki dawał, bym pośpieszał.

(W. Gombrowicz)

 

b) Wyjątek możemy uczynić tylko w wypadkach, gdy chcemy podkreślić, że po spójniku nastąpiło zawieszenie głosu, tzn. że zdanie ma charakter wtrącony, np.

Powiedziała, że ma nas dość i obróciwszy się na pięcie, wyszła.

Powiedziała, że ma nas dość i, obróciwszy się na pięcie, wyszła.

W pierwszym przykładzie informujemy jedynie o dodatkowych okolicznościach towarzyszących wydarzeniu. W drugim dorzucamy poboczną informację, a zawieszając głos, zapowiadamy, że zaskoczy ona słuchacza." (klik)