środa, 19 września 2012

Ortografia. Pisownia łączna i rozdzielna część 1: partykuła "nie".

Tum dum dum. Werble. Wiele z Was prosiło o ten post. Oto jest. Część pierwsza. Uwaga!!! Jest to post-tasiemiec dla wytrwałych.

Kiedy partykuła "nie" używana jako wykładnik zaprzeczenia stanowi integralną część danego wyrazu, a kiedy piszemy "nie" osobno? Odpowiedzi można szukać chociażby w Wielkim Słowniku Ortograficznym PWN - ten post działa na zasadzie kopiuj-wklej, bo zwięźlej się reguł podanych w Słowniku nie da podać. Chodziło mi bardziej o zamieszczenie reguł w jednym miejscu...

Nie, nie mam tych reguł w małym palcu. Bynajmniej. Zasad jest dużo, niektórych nie do końca rozumiem... Ale wiem, gdzie szukać informacji, jeśli mam wątpliwości :] Słowniki nie gryzą!


I. Nie - pisownia łączna.

"Nie" piszemy łącznie z:

1. rzeczownikami:
niebezpieczeństwo, niechrześcijanin, niecierpliwość, niedopuszczenie, niedyskrecja, niefizyk, niekapitalista, nienaturalność, niepokój, nieszczęście, niezdyscyplinowanie, nieziemskość, niezorganizowanie, nieżyciowość,
ale: nie-Aleksandrostwo, nie-Europejczycy, nie-Nigeryjka, nie-Polak
ale: nie chrześcijanin, lecz muzułmanim (ŹRÓDŁO)


2. przymiotnikami:
nieagresywny, niebiedny, niedrogi, niehałaśliwy, niekrakowski, niemiłosierny, nieodmienny, nieprzytulny, niesłony, nietykalny,
ale: nie-Szekspirowski (dramat)
ale: nie krakowski, lecz warszawski
ale: nie gorszy (ŹRÓDŁO)


3. imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (zob. przykłady oznaczone literą a), czy czasownikowym (zob. przykłady oznaczone literą b), np.
(a) nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także:
(b) obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono);
(a) nieopisane trudności (= niedające się opisać), ale także:
(b) kraje nieopisane w podręczniku (= takie, których nie opisano);
(a) Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale także:
(b) W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia;
(a) Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale także:
(b) Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.
WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną:
a) w wyraźnych przeciwstawieniach, np.
nie leżący, ale siedzący; nie leżący, lecz siedzący; nie leżący, tylko siedzący; siedzący, a nie leżący;
b) w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni (np. nie piszący ani nie czytający), czasem powtórzony (np. ani nie piszący, ani nie czytający).
UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są oparte na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z dnia 9 grudnia 1997 r. Wcześniejsza reguła kazała pisać rozdzielnie imiesłowy użyte czasownikowo, a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo.
Choć nowa zasada dopuszcza jako oboczną rozdzielną pisownię imiesłowów w użyciu czasownikowym, w niniejszym słowniku wszystkie zaprzeczone imiesłowy przymiotnikowe podajemy w pisowni łącznej. (ŹRÓDŁO)


4. przysłówkami utworzonymi od przymiotników:
niedrogo, niejasno, niemile, nietrudno; są to przysłówki utworzone od przymiotników niedrogi, niejasny, niemiły, nietrudny.
Bez względu na to, jaką funkcję pełnią te przysłówki w zdaniu, piszemy je łącznie: Niemile mnie zaskoczył (niemile — okolicznik). Tu jest niedrogo (niedrogo — orzecznik), ale: nie drożej (ŹRÓDŁO)


II. Nie - pisownia rozdzielna.

Nie piszemy rozdzielnie z następującymi kategoriami wyrazów:

1.  Przed czasownikami:
nie chcieć, nie odbyć, nie zrywać, nie jestem, nie jedzie, nie telefonowałem, nie zawiadomiła, nie świeciło, nie świeciłabym, nie zaskoczyłby, nie przeszkadzaj, nie roznoś, niech nie krzyczy, Janka nie ma w domu, Janek nie ma tej książki, nie wypadało się śmiać.
Ta reguła odnosi się również do czasowników, które bez przeczenia nie mają inne znaczenie:
nie dojadać (= głodować, oszczędzać na jedzeniu); dojadać (= kończyć jedzenie)
nie dopisywać (np. o apetycie); dopisywać (od: pisać)
nie dostawać (= nie otrzymywać, brakować); dostawać (= otrzymywać)
nie dosypiać (= spać krócej, niż się powinno); dosypiać (= śpiąc, dotrwać do pewnego czasu).
Reguła odnosi się również do czasownika nie omieszkać:
Nie omieszkaj (= nie zaniedbaj) iść do lekarza,
a także do używanego w środowisku prawniczym zwrotu nie omieszkać stawiennictwa (= nie zaniedbać stawienia się gdzieś).
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.
Pisownia niedosłyszeć lub nie dosłyszeć zależy od znaczenia:
Mój ojciec od kilku lat niedosłyszy (= słabo słyszy),
Stenotypistka nie dosłyszała (= nie usłyszała) ostatniego słowa. (ŹRÓDŁO)

2.  Przed wyrazami brak, można, potrzeba, trzeba, warto, wiadomo, wolno, które mają znaczenie czasownikowe, np.
nie brak, nie można, nie potrzeba, nie trzeba, nie warto, nie wiadomo, nie wolno,
ale: Niepodobna tego odczytać. Wyraz niepodobna (= jest trudno, nie można) wyjątkowo pisze się łącznie. (ŹRÓDŁO)


3. Przed imiesłowami przysłówkowymi zakończonymi na -ąc i -łszy, -wszy oraz formami nieosobowymi zakończonymi na -no, -to:
nie będąc na przyjęciu; nie zdając sobie sprawy; nie zjadłszy obiadu; nie załatwiwszy sprawy do końca; nie znaleziono niczego; nie wykryto bandy złodziei. (ŹRÓDŁO)


4. Przed liczebnikami:
nie trzy; nie dwanaście; nie pierwszy; nie dwunasty; nie dwoje dzieci, ale troje; nie jeden milion pochłonął mu hazard, lecz ponad dwa miliony,
ale wyjątkowo: niejeden (= wielu, ten i ów), niejedno. (ŹRÓDŁO)


5. Przed zaimkami:
nie my to zrobiliśmy; nie każdy to potrafi; nie swój majątek przegrał; nie nasze auto; nie ten autobus; nie to zagadnienie; nie wszędzie; nie tu; nie tutaj; nie tam; nie tyle,
ale: nieco, niecoś, niejaki, niektórzy, poniektórzy, nieswój (= niezdrów), niewiele, niewielu. (ŹRÓDŁO)


6. Przed wyrażeniami przyimkowymi:
nie dla nas; nie z nim; nie przez każdego; nie o Marysi; nie w szkole; nie za długo; nie na czasie,
ale: niezadługo (= wkrótce) dotrze do nas. (ŹRÓDŁO)


7. Przed partykułami byle, lada:
Jedziecie nie byle gdzie.
Nie byle kto nas odwiedził.
Nie lada opinię sobie wyrobił.
To była nie lada propozycja (ŹRÓDŁO)

Ogromnie Was przepraszam, ale od tego miejsca blogger nie chce mi wyłączyć kursywy :((((((

8.  Przed przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników:
nie bardzo; nie całkiem; nie dosyć; nie dziś; nie tylko; nie wczoraj; nie wnet; nie zaraz,
ale wyjątkowo: niebawem, nieraz [z akcentem na nie-] (= często, ale: nie raz [z akcentem na raz], ale wiele razy), niezbyt. (ŹRÓDŁO)


9. Przed przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym:
nie lepszy, nie najlepszy;
nie łatwiejszy, nie najłatwiejszy;
nie gorszy, nie najgorszy;
nie lepiej, nie najlepiej;
nie łatwiej, nie najłatwiej;
nie gorzej, nie najgorzej.
UWAGA: W pewnych, ściśle określonych wypadkach piszemy jednakże to przeczenie łącznie z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków. Sytuacja taka zachodzi wówczas, kiedy przymiotnik lub przysłówek z partykułą nie oznacza nie zwykłe zaprzeczenie przymiotnika bądź przysłówka podstawowego, lecz jego wyraźną cechę przeciwstawną lub jeżeli przymiotnik czy też przysłówek bez partykuły nie w ogóle nie występuje. Przymiotniki i przysłówki tego rodzaju rozpoznajemy po tym, że cząstka naj- jako wykładnik stopnia najwyższego występuje w nich przed partykułą, a nie po partykule nie, np.
niegrzecznyniegrzeczniejszynajniegrzeczniejszy,
niedołężnyniedołężniejszynajniedołężniejszy,
niegrzecznieniegrzeczniejnajniegrzeczniej,
niedołężnieniedołężniejnajniedołężniej.
Formy typu niegrzeczniejszy, najniegrzeczniejszy oznaczają: ‘bardziej niegrzeczny’, ‘najbardziej niegrzeczny’; formy zaś typu nie grzeczniejszy, nie najgrzeczniejszy: ‘nie jest grzeczniejszy’, ‘nie jest najgrzeczniejszy’. Taka sama uwaga odnosi się do przysłówków. (ŹRÓDŁO)


 10. Przed przysłówkami wtedy, gdy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie:
nie dobrze, ale wspaniale;
nie źle, lecz dobrze;
nie mądrze, tylko głupio. (ŹRÓDŁO)


11. Przed rzeczownikami wtedy, kiedy:
a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie:
to nie matka, ale teściowa;
nie przyjaciel, ale twój wróg;
nie las, tylko puszcza;
anioł nie człowiek;
anioł nie kobieta;
narzeczona to jeszcze nie żona.
Czasami w zdaniu takiego przeciwstawienia brakuje, ale łatwo się go domyślić: To nie przyjaciel, kto tak postępuje.
b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu:

Pogoda nie pogoda, pracować trzeba.
Święto nie święto, zawsze ubiera się elegancko.
Spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem ten jej mąż nie mąż.

c) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu — wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej:

Napadu dokonała grupa uzbrojonych mężczyzn, bynajmniej nie amatorów.
Wcale nie szczęście zdecydowało o wygranej.

d) są one poprzedzone wyrażeniem gdyby nie:
Gdyby nie przychylność sąsiadów, nocowałbym na klatce schodowej. (ŹRÓDŁO)
12.  Przed rzeczownikami użytymi w funkcji orzecznika:
Nie sztuka gniewać się.
Nie koniec jeszcze tych nowin.
Nie grzech tak dokuczać?
Nie wstyd ci tak bałaganić?
Nie strach ci opuścić Polskę?
Nie szkoda ci tego wyjazdu?
Nie sposób ich do tego namówić. (ŹRÓDŁO)


13. Przed przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi wtedy, kiedy:
a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale też wprowadza przeciwstawienie:
nie czarne, ale białe;
nie dobry wybieg, lecz wprost idealny;
nie rozpiłowany, tylko rozcięty.
b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenia uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu:
Samochód stary nie stary, najważniejsze, że jeszcze na chodzie.
Skąd pochodzi ten znajomy nie znajomy jegomość?
c) partykuła nie konfrontuje dwa stany rzeczy bądź też dwie cechy, aby wyeksponować jeden (jedną) z nich:
Sytuacja jest zła, ale nie beznadziejna.
Była wysoka, lecz nie szczupła.
Jest oszczędny, ale nie skąpy.
d) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu — wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej:
Urzędniczka, bynajmniej nie opryskliwa, szybko mnie obsłużyła.
Wcale nie śmieszny ten żart.
e) są one poprzedzone wyrażeniem gdyby nie:
Gdyby nie szybka reakcja ratownika, dziecko by utonęło.
Te same reguły odnoszą się także do pisowni partykuły nie z przysłówkami odprzymiotnikowymi (ŹRÓDŁO)

39 komentarzy:

  1. Odpowiedzi
    1. niektóre tak. większość zasad intuicyjnie stosujemy poprawnie, ale ja np. mam problem ze stosowaniem "nie" z imiesłowami...

      Usuń
  2. spadasz mi jak z nieba z tą notką :PPP Pół dnia się zastanawiam jak coś napisać :PPP
    Powiedz mi, pisze się " nie zmuszanie" czy "niezmuszanie" albo "nie sprawdzanie" czy "niesprawdzanie"? Mi się wydaje, że rozdzielnie, ale potrzebuję potwierdzenia :PPPP

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. wg zasad "nie" z rzeczownikami piszemy łącznie :)

      Usuń
    2. a to mnie zaskoczyłaś :)) to będzie trzeba poprawić :)
      dziękuję :***

      Usuń
    3. kurczę, najlepiej by było zapytać się polonistki. słownik jedno, ale wszystko zależy jeszcze od kontekstu zdania.

      Usuń
    4. Jeśli mogę wtrącić swoje trzy grosiwa, Simply dobrze prawi. To rzeczowniki (odczasownikowe), więc łącznie. Chociaż użycie w zdaniu może to zmienić
      (np. Najlepsze efekty daje nie zmuszanie, ale zachęcanie).

      Usuń
  3. No to się nakopiowałaś i nawklejałaś. :)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Złośliwa jak zawsze :P

      Usuń
    2. oj, bo Słomka wie co i jak :)

      Usuń
    3. Chciałam napisać to samo co Pani "Słomka". Pozdrawiam.

      Usuń
    4. śmiejcie się śmiejcie, ale zajęło mi to z 2 godziny

      Usuń
    5. Cicho, cicho. To nie ja, to mój wewnętrzny troll. :P

      Usuń
  4. Dziękuję za ten post:) Dobrze sobie odświeżyć wiadomości z gramatyki. Tworząc wpis na blogu zdarza mi się zaglądać do słownika i sprawdzać czy dobrze myślę, że tak powinnam to napisać.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. mi też się zdarza. ale też odwiedzam wiele blogów, gdzie ich autorkom o słowniku się nawet nie śniło :)

      Usuń
    2. Oj pełno takich blogów :))

      Usuń
    3. chciałoby się rzec: niestety

      Usuń
  5. Niby człowiek to wszystko w szkole przerabiał,a nic nie pamięta;-) bardzo fajny post

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. nie pamięta, jak wiele innych rzeczy :) na uniwerku nauczyciele nam powtarzali, że najważniejsze nie jest posiąść wiedzę, ale wiedzieć, gdzie jej szukać :)

      Usuń
  6. Najlepiej by było gdyby wszystko było poprawnie ;)

    OdpowiedzUsuń
  7. Muzułmanin nie muzułmanim (jak denim? ;))
    Podziwiam ilość pracy jaka wykonałaś :)

    OdpowiedzUsuń
  8. Ło matko! Nie ogarniam :D :D

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. żebyś wiedziała, jak spinałam poślady, żeby cały materiał opanować do jakiegoś kolokwium :] do tej pory pamiętam to nocne rycie...

      Usuń
  9. Fajny post :) Łącznie pisze się też z rzeczownikami odczasownikowymi ;)

    OdpowiedzUsuń
  10. hehe mimo wszystko mówię nie błędom z nie ;)

    OdpowiedzUsuń
  11. poległam, lektura zbyt długa;P ale mam nadzieję, że chociaż coś przyswoiłam:P

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. oj wiem, że post długi :( jednak nie miałam pomysłu jakby to tu sensownie podzielić :(

      Usuń
  12. Niestety z NIE mam często problem :( Dzięki za przypomnienie zasad!

    OdpowiedzUsuń
  13. chyba zacznę sobie spisywać te zasady xD

    OdpowiedzUsuń

Będzie mi miło, jeśli podzielisz się swoją opinią :)

Bardzo proszę o niepozostawiane komentarzy typu: "Fajny blog. Obserwuję i liczę na to samo". Nie reaguję na agresywną autopromocję, więc nie spamuj, a ja nie będę musiała cenzurować :)

UWAGA: komentarze w postach starszych niż 7 dni są moderowane. Zmusił mnie do tego zalew automatycznie generowanych komentarzy, mających na celu reklamowanie różnych stron internetowych.

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...